All Ramsar Sites List Current Affair: रामसर साइट्स क्या हैं?

भारत में रामसर स्थलों की सूची दर्शाती सुंदर आर्द्रभूमि का विहंगम दृश्य, जिसमें छोटे द्वीप, घर और उड़ते हुए पक्षी दिख रहे हैं। यह चित्र All Ramsar Sites List Current Affair को दर्शाता है।

रामसर स्थल (Ramsar Sites) अंतर्राष्ट्रीय महत्व की आर्द्रभूमियाँ हैं, जिन्हें पर्यावरण संरक्षण और जैव विविधता के लिए चुना जाता है।

WhatsApp Group Join Now
WhatsApp Channel Join Now
Telegram Channel Join Now

रामसर साइट्स ऐसे आर्द्रभूमि क्षेत्र हैं जो पानी और जमीन के बीच का संतुलन बनाए रखते हैं। ये झीलें, दलदल, नदियाँ, या समुद्री किनारे हो सकते हैं।

2 फरवरी: अंतरराष्ट्रीय वेटलैंड्स दिवस के रूप में मनाया जाता है क्योंकि इसी दिन 1971  में रामसर (ईरान का एक शहर)  यूनेस्को द्वारा स्थापित समझौता हुआ। यह कन्वेंशन 21 दिसंबर 1975 को लागू हुआ। भारत ने इस पर 1 फरवरी 1982 को हस्ताक्षर किए।

रामसर स्थलों का महत्व

  • जैव विविधता: सुंदरवन जैसी साइट्स बाघों और मैंग्रोव वनों का घर हैं।
  • जल संरक्षण: ये भूजल को रिचार्ज करने और बाढ़ नियंत्रण में मदद करते हैं।
  • पर्यटन: केवलादेव घाना (राजस्थान) जैसे स्थल पक्षी प्रेमियों को आकर्षित करते हैं।

आर्द्रभूमि को बचने के लिए अन्य पहलें:

वैश्विक स्तर पर:

    • मोंट्रेक्स रिकॉर्ड: उन आर्द्रभूमियों की सूची जहां पारिस्थितिकीय बदलाव हो रहे हैं।
    • विश्व आर्द्रभूमि दिवस: जागरूकता फैलाने के लिए हर साल 2 फरवरी को मनाया जाता है।

राष्ट्रीय स्तर पर:

    • आर्द्रभूमि (संरक्षण एवं प्रबंधन) नियम, 2017
    • जलीय पारिस्थितिकी प्रणालियों के संरक्षण के लिए राष्ट्रीय योजना (NPCA)
    • अमृत धरोहर क्षमता निर्माण योजना
    • राष्ट्रीय आर्द्रभूमि संरक्षण कार्यक्रम (NWCP): इसे 1985 में आर्द्रभूमि पारिस्थितिकी प्रणालियों के संरक्षण के लिए शुरू किया गया था।

Ramsar Sites Facts –

  • वर्तमान में दुनिया में 2500 से अधिक रामसर साइटें हैं।
  • भारत में सबसे अधिक रामसर साइटें तमिलनाडु 20 हैं।
  • सुंदरवन (पश्चिम बंगाल) भारत का सबसे बड़ा रामसर स्थल है।
  • रेणुका रामसर स्थल (हिमाचल प्रदेश) भारत का सबसे छोटा रामसर स्थल है।
  • 1981 चिल्का झील (ओडिशा) और केवलादेव राष्ट्रीय उद्यान (राजस्थान) को भारत के पहले रामसर स्थलों के रूप में मान्यता दी गई थी।
  • दुनिया की पहली रामसर साइट की पहचान 1974 में की गई थी, जो ऑस्ट्रेलिया में कोबर्ग प्रायद्वीप था।
  • रामसर सूची का रखरखाव: स्विट्जरलैंड के ग्लैंड में अंतर्राष्ट्रीय प्रकृति संरक्षण संघ (IUCN) मुख्यालय में स्तिथ है।
  • भारत और चीन संयुक्त रूप से दुनिया में रामसर स्थलों की तीसरी सबसे बड़ी संख्या रामसर साइटें पाये जाते हैं। दोनों देशों में 82 आर्द्रभूमि, रामसर स्थलों की सूची में शामिल हैं.
  • यूनाइटेड किंगडम 175 रामसर स्थलों के साथ दुनिया में रामसर स्थलों देशों की सूची में सबसे आगे है,
  • मेक्सिको 144 रामसर स्थलों के साथ दूसरे स्थान पर है।
  • विश्व के सबसे बड़े रामसर स्थल: रियो नीग्रो (ब्राजील), गिरी-तुम्बा-मेन बॉम्बे (कांगो लोकतांत्रिक गणराज्य), क्वीन मौड गल्फ (कनाडा)
024 तक भारत के सभी 89 रामसर स्थलों की विस्तृत सूची और उनका पारिस्थितिक महत्व। जानें All Ramsar Sites List Current Affair के बारे में।
10 Ramsar Sites List In India 2024

2025 तक, भारत में 91 रामसर साइटें हैं! पिछले दस वर्षों में यह संख्या 26 से बढ़कर 91 हो गई है। यह उपलब्धि भारत को एशिया में पहले और विश्व में तीसरे स्थान।

Total Ramsar Sites In Tamilnadu 

  1. तमिलनाडु:- सक्काराकोट्टई पक्षी अभयारण्य
  2. तमिलनाडु:-थेरथंगल पक्षी अभयारण्य
  3. कराईवेट्टी पक्षी अभयारण्य (2024): यह स्थल पक्षियों की 198 से अधिक प्रजातियों का आश्रय स्थल है, जिनमें बार-हेडेड गूज़, पिन-टेल्ड डक और गार्गेनी शामिल हैं। यहाँ की आर्द्रभूमि का पानी कृषि फसलों की सिंचाई के लिए भी इस्तेमाल होता है।
  4. लॉन्गवुड शोला रिजर्व वन (2024): यह उष्णकटिबंधीय वर्षावन नीलगिरि के पहाड़ी इलाकों में स्थित है और ब्लैक-चिन्ड नीलगिरि लाफिंग थ्रश और नीलगिरि ब्लू रॉबिन जैसी लुप्तप्राय प्रजातियों का घर है।
  5. करिकिली पक्षी अभयारण्य (2022)
  6. पल्लिकरनई मार्श रिजर्व फॉरेस्ट (2022)
  7. पिचवरम मैंग्रोव (2022)
  8. कुनथनकुलम पक्षी अभयारण्य (2022)
  9. मन्नार की खाड़ी समुद्री बायोस्फीयर रिजर्व (2022)
  10. उदयमार्थदपुरम पक्षी अभयारण्य (2022)
  11. वेदान्थंगल पक्षी अभयारण्य (2022)
  12. वेलोड पक्षी अभयारण्य (2022)
  13. वेम्बन्नूर वेटलैंड कॉम्प्लेक्स (2022)
  14. चित्रांगुडी पक्षी अभ्यारण्य (2022)
  15. सुचिन्द्रम थेरूर वेटलैंड कॉम्प्लेक्स (2022)
  16. वडुवुर पक्षी अभ्यारण्य (2022)
  17. कांजीरंकुलम पक्षी अभयारण्य (2022)
  18. काझुवेली पक्षी अभयारण्य (2022)
  19. नंजारायन पक्षी अभयारण्य (2022)
  20. प्वाइंट कैलिमेरे वन्यजीव और पक्षी अभयारण्य (2002)

उत्तर प्रदेश रामसर स्थल लिस्ट

  1. ऊपरी गंगा नदी (2005)
  2. नवाबगंज पक्षी अभयारण्य (2019)
  3. साण्डी पक्षी अभयारण्य (2019)
  4. समसपुर पक्षी अभयारण्य (2019)
  5. समन पक्षी अभयारण्य (2019)
  6. पार्वती अरगा पक्षी अभयारण्य (2019)
  7. सरसई नावर झील (2019)
  8. सुर सरोवर झील (2020)
  9. हैदरपुर वेटलैंड (2021)
  10. बखीरा वन्यजीव अभ्यारण (2022)

ओडिशा: Ramsar Sites List 

  1. चिल्का झील (1981) – ओडिशा
  2. भितरकनिका मैंग्रोव (2002) – ओडिशा
  3. सतकोसिया गॉर्ज (2022) – ओडिशा
  4. टंपारा झील (2002) – ओडिशा
  5. हीराकुंड रिजर्व (2002) – ओडिशा
  6. अनसुपा झील (2022) – ओडिशा

पंजाब: Ramsar Sites List 

  1. हरिके झील (1990)
  2. कंजली झील (2002)
  3. रोपड़ आर्द्रभूमि (2002)
  4. केशोपुर मिआनी कम्युनिटी रिजर्व (2019)
  5. नांगल वन्यजीव अभयारण्य (2019)
  6. व्यास संरक्षण रिजर्व (2019)

जम्मू-कश्मीर: Ramsar Sites List 

  1. वुलर झील (1990)
  2. होकेरा आर्द्रभूमि (2005)
  3. सुरिसर और मानसर झील (2005)
  4. हाइगम वेटलैंड कंजर्वेशन रिजर्व (2022)
  5. शालबुग वेटलैंड कंजर्वेशन रिजर्व (2022)

कर्नाटक: रामसर स्थल लिस्ट

  1. अंकसमुद्र पक्षी संरक्षण रिजर्व (2024): यह एक मानव निर्मित सिंचाई टैंक है, जो 244.04 एकड़ क्षेत्र में फैला है। यह स्थान पक्षी संरक्षण के लिए जाना जाता है।
  2. अघनाशिनी ज्वारनदमुख मुहाना (2024): 4,801 हेक्टेयर में फैला यह स्थल अरब सागर और अघनाशिनी नदी के संगम पर स्थित है। यह क्षेत्र जैवविविधता संरक्षण, मछली पालन, कृषि, और अन्य आजीविका गतिविधियों का समर्थन करता है। यहाँ के मैंग्रोव तट चक्रवात और तूफानों से सुरक्षा प्रदान करते हैं।
  3. मगदी केरे संरक्षण रिजर्व (2024): 50 हेक्टेयर में फैली इस आर्द्रभूमि का निर्माण सिंचाई के लिए वर्षा जल को संग्रहित करने हेतु किया गया था। यह दक्षिण भारत में बार-हेडेड गूज़ के सबसे बड़े शीतकालीन आश्रय स्थलों में से एक है और इसे एक महत्त्वपूर्ण पक्षी और जैवविविधता क्षेत्र (IBA) के रूप में घोषित किया गया है।
  4. रंगनाथितु वी एस (2022)

मध्य प्रदेश स्थित रामसर स्थल लिस्ट

  1. भोज आर्द्रभूमि (2002)
  2. साख्य सागर (2022)
  3. सिरपुर झील आर्द्रभूमि (इंदौर) (2022)
  4. यशवंत सागर (13 अगस्त 2022)
  5. तवा परियोजना आर्द्रभूमि (August 2024)

गुजरात स्थित रामसर स्थल लिस्ट

  1. नालसरोवर पक्षी अभयारण्य (2012)
  2. वाधवाना आर्द्रभूमि क्षेत्र (2021)
  3. थोल झील वन्यजीव अभ्यारण्य (2021)
  4. खिजड़िया वन्यजीव अभयारण्य (2022)

बिहार: बिहार के रामसर स्थल लिस्ट

  1. काबर ताल झील (2020)
  2. नागी पक्षी अभयारण्य (81वां) / June 2024  में शामिल रामसर स्थल
  3. नकटी पक्षी अभयारण्य (82वां)/ June 2024  में शामिल रामसर स्थल

महाराष्ट्र: स्थित रामसर स्थल लिस्ट

  1. नंदुर मध्यमेश्वर (2019)
  2. लोनार झील (2020)
  3. ठाणे क्रीक (2022)

हिमाचल प्रदेश: Ramsar Sites

  1. पोंग बांध झील (2002)
  2. चंदेरटल आर्द्रभूमि (2005)
  3. रेणुका आर्द्रभूमि (2005)

केरल: Ramsar Sites

  1. अष्टमुडी झील (2002)
  2. सस्थमकोट्टा झील (2002)
  3. वेम्बनाड-कोल आर्द्रभूमि क्षेत्र (2002)

हरियाणा: Ramsar Sites

  1. सुल्तानपुर राष्ट्रीय उद्यान (2021)
  2. भिंड़ावास वन्यजीव अभ्यारण्य (2021)

राजस्थान: Ramsar Sites

  1. केवलादेव राष्ट्रीय उद्यान (1981)
  2. सांभर झील (1990)
  3. मेनार वेटलैंड (2025)
  4. खीचन (2025)

पश्चिम बंगाल स्थित रामसर स्थल लिस्ट

  1. पूर्व कोलकाता आर्द्रभूमि (2002)
  2. सुंदरवन डेल्टा क्षेत्र (2019)

लद्दाख स्थित रामसर स्थल लिस्ट

  1. त्सो मोरीरी झील (2002)
  2. त्सो कर आर्द्रभूमि क्षेत्र (2020)

मणिपुर: Ramsar Wetlands

  1. लोकटक झील (1990)

आंध्र प्रदेश: Ramsar Wetlands

  1. कोलेरु झील (2002)

असम: Ramsar Wetlands

  1. दीपोर बील (2002)

मिजोरम: Ramsar Wetlands

  1. पाला अर्द्धभूमि (2022)

गोवा स्थित रामसर स्थल लिस्ट

  1. नंदा झील (2022)

त्रिपुरा स्थित रामसर स्थल लिस्ट

  1. रुद्रसागर झील (2005)

उत्तराखंड Ramsar Sites

  1. आसन कंजर्वेशन रिजर्व (2020)

Ramsar Sites In Sikkim 

  1. सिक्किम:- खेचेओपलरी वेटलैंड

Jharkhand –

  1. झारखंड:- उधवा झील।

निष्कर्ष:

भारत के  India Ramsar Sites (रामसर स्थल) न केवल पर्यावरणीय संरक्षण के लिए महत्वपूर्ण हैं, बल्कि इनका ज्ञान प्रतियोगी परीक्षाओं के लिए भी अत्यधिक उपयोगी है।

Leave a Comment

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Scroll to Top
WhatsApp WhatsApp Chat Telegram Join Group